Bảo tồn và phát triển giống chè Mã Dọ

Bảo tồn giống chè Mã Dọ không chỉ là giải pháp giữ gìn nguồn gen bản địa, mà còn góp phần phát triển kinh tế nông thôn gắn với bản sắc địa phương.
Chè Mã Dọ là giống cây bản địa, phân bố tự nhiên tại vùng đồi núi đèo Cù Mông, thị xã Sông Cầu, tỉnh Phú Yên (nay là tỉnh Đắl Lắk). Với hương vị đặc trưng, giàu giá trị dược liệu, cây từng được người dân địa phương sử dụng làm nước uống hằng ngày và chế biến thành sản phẩm dược liệu có giá trị. Tuy nhiên, do bị khai thác hoàn toàn từ tự nhiên trong thời gian dài mà không có biện pháp tái tạo, quần thể cây ngày càng suy giảm nghiêm trọng.
 
Trước nguy cơ mất dần nguồn gen quý, Sở KH&CN Phú Yên đã giao Trung tâm Khoa học và Công nghệ Nông nghiệp – Sinh học La Hiêng chủ trì thực hiện đề tài “Nghiên cứu và phát triển cây trà Mã Dọ tại thị xã Sông Cầu”.
 
Kết quả điều tra của nhóm thực hiện cho thấy, cây chè Mã Dọ mọc rải rác trên các đồi núi cao từ 300–500 m, tập trung tại khu vực giáp ranh giữa xã Xuân Lộc và đèo Cù Mông. Cây sinh trưởng chậm, chịu hạn tốt nhưng số lượng quần thể rất nhỏ, phân tán và đang bị khai thác cạn kiệt. Người dân địa phương chủ yếu thu hái lá và búp non rồi sao khô để làm trà, với giá bán dao động từ 1,5–2 triệu đồng/kg - mức khá cao so với các loại trà dược liệu phổ biến như chè dây, giảo cổ lam hay cà gai leo (chỉ từ 300.000 đến 700.000 đồng/kg tùy loại).
Phân tích thành phần hoạt chất cho thấy, trà Mã Dọ chứa nhiều acid amin thiết yếu, tanin, flavonoid và các khoáng chất vi lượng như sắt, kẽm, kali. Một số hoạt chất có hoạt tính chống oxy hóa, hỗ trợ tiêu hóa và chuyển hóa lipid. Nhờ vậy, trà có hương thơm dịu, nước đỏ ánh hồng, vị thanh ngọt và được đánh giá cao trong nhóm trà dược. So với các loại trà phổ biến, trà Mã Dọ nổi bật về hương vị và hàm lượng hoạt chất tự nhiên, trong khi cây vẫn còn ở trạng thái hoang dã, chưa được thuần hóa.
 
Một trong những thách thức lớn của quá trình sản xuất chè Mã Dọ là việc nhân giống. Phương pháp giâm cành cho tỷ lệ sống thấp, dưới 20%, còn gieo hạt mất nhiều thời gian và cho cây con không đồng đều về kiểu hình. Để khắc phục, nhóm nghiên cứu đã ứng dụng kỹ thuật nuôi cấy mô tế bào thực vật, bắt đầu từ chọn phần mô non ở ngọn cây, xử lý khử trùng, nhân chồi, tạo rễ trong điều kiện in vitro,... Sau nhiều đợt thử nghiệm và điều chỉnh môi trường nuôi cấy, nhóm đã nhân giống thành công hơn 10.000 cây chè Mã Dọ sạch bệnh, sinh trưởng ổn định, có nguồn gốc rõ ràng.
 
Các cây giống nuôi cấy mô được trồng khảo nghiệm tại hai khu vực có điều kiện sinh thái khác nhau: xã An Xuân (huyện Tuy An) và xã Xuân Hải (thị xã Sông Cầu). Sau hơn 12 tháng theo dõi, tỷ lệ sống đạt trên 85%, cây cao trung bình 40–50 cm và phát triển tốt trong điều kiện khí hậu khô nóng ven biển. Đáng chú ý, hàm lượng flavonoid và tanin trong lá và búp non của cây nuôi cấy mô tương đương với cây mọc tự nhiên, mở ra triển vọng chủ động cung cấp giống chất lượng cao, giảm áp lực khai thác từ rừng tự nhiên.
 
Song song với nhân giống, nhóm nghiên cứu đã xây dựng quy trình kỹ thuật trồng và chăm sóc chè Mã Dọ theo hướng hữu cơ, không sử dụng thuốc bảo vệ thực vật hóa học. Quy trình chế biến sản phẩm trà cũng được tối ưu bằng phương pháp sấy nhiệt độ thấp, nhằm giữ nguyên hương vị và hoạt chất tự nhiên. Các mẫu trà thành phẩm đã được đánh giá cảm quan tốt và đáp ứng yêu cầu thương mại hóa.
 
Theo nhóm nghiên cứu, chè Mã Dọ có lợi thế rõ rệt về giá trị thương phẩm và tiềm năng phát triển thành sản phẩm đặc trưng vùng miền. Với việc đã làm chủ công nghệ nhân giống invitro, theo nhóm nghiên cứu, có thể nhân rộng mô hình trồng cây chè Mã Dọ cho các địa phương có điều kiện sinh thái phù hợp, đồng thời xây dựng nhãn hiệu tập thể, phát triển sản phẩm OCOP hoặc đăng ký chỉ dẫn địa lý cho giống cây quý này.
 
Bài đăng KH&PT số 1357 (số 33/2025)
 
Nguồn: khoahocphattrien.vn